Âmm Lafız Ne Demek? Kuralların Ardındaki Güç mü, Belirsizliğin Maskesi mi?
Âmm lafız ne demek? Basit bir tanımın rahatsız edici sonuçları
Âmm lafız (عام), usûl-i fıkıh ve dilbilimde “kendi cinsinin bütün fertlerini kapsayacak şekilde kullanılan lafız” demektir. Yani “insan”, “her kim”, “bütün mallar”, “tüm vatandaşlar” gibi ifadeler… Kulağa düzen kurucu geliyor: bir kural, tek vuruşta herkesi kapsasın, tartışma bitsin. Ama tam burada sormamız gerekiyor: Genelleme, adaleti mi sağlıyor, yoksa nüansları mı eziyor? “Âmm lafız ne demek?” sorusunun cevabı sadece bir sözlük maddesi değil; güç, temsil ve istisna siyasetinin kalbinde duran bir mesele.
Âmm nasıl kurulur: Kapsayıcılığın enstrümanları
Teknik çerçevede âmm; “el-” takısıyla cins bildiren isimler (ör. el-insân), belirlilik kazanan çoğullar, “men/ma/eyyu” gibi genel zamir ve ism-i mevsuller, “her/tüm/bütün” gibi kapsayıcı edatlar ve kimi bağlamlarda olumsuzluk içinde geçen belirsiz adlarla (nekire) kurulur. Bu araçlar normu bir hamlede yayar: muhatabı tek tek saymaya gerek yoktur; lafzın kapsamı sınırsızdır. Güzel mi? Belki. Güvenli mi? Tartışılır.
Âmm’ın kırılgan yeri: Tahsis (istisna) ile delik deşik edilen “bütün”
Kuram şunu söyler: Âmm, “tahsis” ile daraltılabilir. Neye göre?
– Metinle (nass): Aynı kaynakta gelen bir istisna cümlesi kapsamı kısar.
– Akılla/gerçeklikle: Fiilen kapsam dışında kalanlar (imkânsızlık halleri) düşer.
– Örf ve bağlam (siyak-sibak): Kullanım alışkanlığı ve bağlam, “herkes”i “herkes değilmiş”e dönüştürebilir.
Sonuç: “Bütün” dediğiniz şey, birkaç hamlede “bazı”ya iner. Peki o zaman âmm lafız neye yarar? Evrensellik iddiası mı, yoksa hukukî ve dinî otoritenin elinde esneyen bir lastik bant mı?
“Sebep hususi, lafız âmm” paradoksu
Klasik prensiplerden biri, özel bir olaydan doğan hükmün genel lafızla ifade edilmesi ve bu genel ifadenin sebeple sınırlanmamasıdır. Yani spesifik bir olay, evrensel dille yazılır; hüküm genişler. Bu teknik, normun soyutlanması için işlevsel görünebilir. Ama kritik soru şudur: Özel acıya bakıp genel reçete yazdığımızda, başka acıları görmezden gelmiyor muyuz? Bir haksızlık örneğinden hareketle “herkes”i cezalandıran metinler, adalet mi üretir, yoksa kolaycı bir düzen mi?
Âmm lafız ve iktidar: Kim “herkes” adına konuşuyor?
Genel ifadeler güçlüdür; çünkü yorum üstünlüğü sağlayanlara manevra alanı açar. “Herkes” der, sonra “ama”ları ekleriz. Yönetmeliklerde, sözleşmelerde, fetvalarda, kampüs düzenlemelerinde… Âmm lafız, önce kapsar; sonra seçer. Kimi dâhil, kimi hariç? Kararı kim verir? Bu sorular cevapsız kaldığında, âmm lafız adalet için değil, temsiliyet kısıtlamak için çalışır.
Provokatif ama gerekli: “Âmm lafız ne demek?” sorusunun pratik karşılığı, çoğu zaman “yönetilebilir belirsizlik”tir. Kimin elinde? Gücü elinde tutanın.
Veri nerede? Genelin iddiası kanıt ister
Âmm lafızla kurulan politikalar “hep”, “daima”, “tüm” gibi savlarla konuşur; fakat genelin iddiası genel veri gerektirir. Bir üniversite “tüm öğrenciler şu kurala uymalı” dediğinde, bunun dayanağı nedir? Hangi örneklemle, hangi istatistikle, hangi etki analiziyle? Hukuk, din, etik—hangi alan olursa olsun genelleme, ölçüm ve izleme olmadan sürdürülemez. Aksi halde “bütün” bir retoriktir, gerçeklik değil.
Çeşitlilik çağında âmm’ın sınavı
Çok dilli, çok kimlikli, çok katmanlı bir toplumda âmm lafzın tembelliğine sığınmak kolaydır; ama eşitlik, farklılıkların görünür kılınmasını ister. “Herkes” diyerek marjinal grupların özgül ihtiyaçlarını yok saymak, kapsayıcılık değil silikleştirme üretir. Âmm lafız; erişilebilirlik, engellilik, cinsiyet, dinî pratik, ekonomik koşul gibi boyutları gözetmeden kurulduğunda, adil düzen vaat ederken fiilî dışlama yaratır.
Eleştirel okuma kılavuzu: Âmm bir cümle gördüğünüzde kendinize sorun
1) Kime göre herkes? Çerçeveyi çizenlerin demografisi, deneyimi ve önyargıları kapsamı daraltıyor mu?
2) İstisnalar nerede yazılı? Tahsis yolları metinde açık mı, yorumcunun keyfine mi bırakılmış?
3) Veri dayanağı var mı? Genelin iddiasını destekleyen ölçümler, etki analizleri, karşılaştırmalar mevcut mu?
4) Zaman-mekân sınırı belli mi? “Daima” mı, yoksa belirli koşullarda mı? Sınırlar yazılmadıysa, keyfî uygulama kapısı açılmış demektir.
5) Hak dengesi nasıl kurulmuş? Genel kural, temel hakları gereksiz yere sınırlıyor mu; telafi ve itiraz mekanizmaları var mı?
Âmm lafız ne demek? Kavramı yerinden etmek: “Herkes”ten “her bir”e
Çözüm, âmm’ı tümden terk etmek değil; hesap verilebilir istisna rejimi ve katılımcı yorum ile yeniden kurmaktır. “Herkes” demek yerine “her bir kişi”nin durumunu hesaba katan, veriyle beslenen, şeffaf itiraz yolları tanıyan metinler… Genel ilke kalsın ama özel hayatlar metnin içinde nefes alsın.
Bir çağrı: Genel değil, adil ol
Âmm lafız, kurucu bir araç olabilir; fakat sorgulanmadan kullanıldığında adaletsizliğin ince zarfıdır. “Âmm lafız ne demek?” sorusunu kapatmayalım; her yeni metinde, her yeni kuralda yeniden açalım. Genel hüküm kurmak kolay; adil olmak zor. Zoru seçelim.
—
Tartışmayı başlatan sorular:
Sizce “herkes” diyen metinler daha mı adil, yoksa daha mı tembel?
Kendi hayatınızda “genel” bir kuralın sizi gereksiz yere dışladığı oldu mu? Nasıl bir istisna adil olurdu?
Mevzuat, sözleşme veya dini metinlerde âmm lafızla karşılaştığınızda hangi kanıtları ve hangi istisna yollarını talep edersiniz?